Pojęcie zdolności kredytowej
Według art. 70 ust. 1 ustawy Prawo bankowe zdolność kredytowa to zdolność do spłaty zaciągniętego kredytu wraz z odsetkami w terminach określonych w umowie. Ustawodawca nie wskazał sposobu określania zdolności kredytowej, tak więc każdy bank może przyjąć własne kryteria określania tej zdolności. Dla gospodarki finansowej banku jest to jednakże zbyt istotna kwestia aby nadzór bankowy nie zabrał w tej sprawie głosu – stąd też KNF wydał w lutym 2013 r. rekomendację T dotyczącą dobrych praktyk w zakresie zarządzania ryzykiem detalicznych ekspozycji kredytowych oraz w grudniu 2019 r. rekomendację S dotyczącą dobrych praktyk w zakresie zarządzania ekspozycjami kredytowymi zabezpieczonymi hipotecznie.
Publicznoprawny zakaz zawierania umów kredytowych z podmiotami, które nie posiadają zdolności kredytowej
Dominuje pogląd, że art. 70 ust. 1 ustawy Prawo bankowe zawiera publicznoprawny zakaz, adresowany wyłącznie do banków, zawierania umów kredytowych z podmiotami nie posiadającymi zdolności kredytowej. Umowa kredytu zawarta z klientem nie posiadającym zdolności kredytowej jest zatem ważna, jednakże bank zawierając umowę bez zbadania zdolności kredytowej narusza ten publicznoprawny zakaz, co może spowodować odpowiednią interwencję nadzorczą KNF. Takie też stanowisko zajmują Sądy (zob. np. wyrok z Sądu Okręgowego w Olsztynie z dnia 2.10.2020 r. Olsztynie (I C 71/2), czy wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 6.11.2014 (I ACa 452/14)).
Obowiązek zbadania zdolności kredytowej na gruncie ustawy o kredycie konsumenckim
Także kredytodawca w rozumieniu ustawy o kredycie konsumenckim (a więc nie tylko bank, ale każdy przedsiębiorca, który w zakresie swojej działalności gospodarczej lub zawodowej, udziela lub daje przyrzeczenie udzielenia konsumentowi kredytu, w szczególności instytucja pożyczkowa) ma obowiązek zbadania zdolności kredytowej, ponieważ zgodnie z art. 9 ust. 1 u.k.k. przed zawarciem umowy o kredyt konsumencki jest zobowiązany do dokonania oceny zdolności kredytowej konsumenta. Ocena zdolności kredytowej jest w takim przypadku dokonywana na podstawie informacji uzyskanych od konsumenta lub na podstawie informacji pozyskanych z odpowiednich baz danych lub zbiorów danych kredytodawcy a konsument jest zobowiązany do przedstawienia, na żądanie kredytodawcy, dokumentów i informacji niezbędnych do dokonania oceny zdolności kredytowej (art. 9 ust. 2 i 3 u.k.k.). Jeżeli kredytodawcą jest bank, albo inna instytucja ustawowo upoważniona do udzielania kredytów ocena zdolności kredytowej dokonywana jest zgodnie z art. 70 pr. bank. oraz innymi regulacjami obowiązującymi te podmioty, jednakże z uwzględnieniem postanowień art. 9 ust. 1 – 3 u.k.k.
Ocena zdolności kredytowej konsumenta a możliwość udzielenia kredytu konsumenckiego przez instytucję pożyczkową
Ustawa z dnia 6 października 2022 r. o zmianie ustaw w celu przeciwdziałania lichwie (Dz.U. z 2022 r. poz. 2339) dodała do ustawy o kredycie konsumenckim nowy art. 9a, który obowiązuje od 30 maja 2023 r. W ustępie 1 tego artykułu ustawodawca rozstrzygnął w stosunku do instytucji pożyczkowej wątpliwość, która może powstać na tle treści art. 9 ust. 1 u.k.k. i która jest podnoszona w literaturze, czy ocena zdolności kredytowej konsumenta ma wpływ na możliwość udzielenia przez kredytodawcę kredytu konsumenckiego. Otóż według art. 9a ust. 1 u.k.k. instytucja pożyczkowa uzależnia udzielenie kredytu konsumenckiego od pozytywnej oceny zdolności kredytowej kredytobiorcy. W takim razie negatywna ocena zdolności kredytowej kredytobiorcy oznacza, że instytucja pożyczkowa nie może udzielić mu kredytu konsumenckiego.
Pożyczki bez BIK?
Co więcej, z brzmienia art. 9a ust. 2 u.k.k. wynika obowiązek instytucji pożyczkowej, aby ocenę zdolności kredytowej przeprowadziła analizy danych udostępnianych przez zaufanych dostawców gromadzących i przetwarzających dane niezbędne do takiej oceny, w szczególności (jest to wyliczenie przykładowe) przez:
1) instytucje, o których mowa w art. 105 ust. 4 ustawy pr. bank. (czyli w praktyce obecnie przez BIK – Biuro Informacji Kredytowej), lub
2) biura informacji gospodarczej, o których mowa w ustawie z dnia 9 kwietnia 2010 r. o udostępnianiu informacji gospodarczych i wymianie danych gospodarczych.
Obowiązek odebrania od konsumenta oświadczenia o jego dochodach
Gdy przeprowadzona w ten sposób analiza danych nie pozwala na dokonanie oceny zdolności kredytowej, a instytucja pożyczkowa nie dysponuje innymi wiarygodnymi danymi pozwalającymi na dokonanie tej oceny, w celu jej dokonania powinno się odbierać od konsumenta oświadczenie o jego dochodach i stałych wydatkach gospodarstwa domowego, wraz z dokumentami potwierdzającymi wysokość dochodów konsumenta. Oświadczenie to wraz z tymi dokumentami odbiera się od konsumenta w każdym przypadku, w którym całkowita kwota kredytu przekracza dwukrotność wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę, ustalanego na podstawie ustawy z dnia 10 października 2002 r. o minimalnym wynagrodzeniu za pracę (art. 9a ust. 3 u.k.k.). Oświadczenie odebrane od konsumenta powinno zostać załączone do umowy kredytu konsumenckiego a dane uzyskane przez instytucję pożyczkową, stanowiące podstawę dokonania oceny zdolności kredytowej konsumenta, instytucja pożyczkowa przechowuje przez okres trzech lat od dnia ustania stosunku prawnego uzasadniającego ich pozyskanie (art. 9a ust. 4 u.k.k.).
Dodatkowo, w art. 9a ust. 8 u.k.k. ustawodawca nakłada na instytucję pożyczkową obowiązek przekazania informacji o udzieleniu kredytu konsumenckiego do „instytucji, o których mowa w art. 105 ust. 4 pr. bank.”, czyli w praktyce do Biura Informacji Kredytowej.
Sankcje za udzielenie przez instytucję pożyczkową kredytu konsumenckiego z naruszeniem przepisów art. 9a ust. 1 i 2 ustawy o kredycie konsumenckim
W art. 9a ust. 5 u.k.k. przewidziano sankcję za udzielenie przez instytucję pożyczkową konsumentowi kredytu konsumenckiego z naruszeniem przepisów art. 9a ust. 1 i 2 lub gdy z treści oświadczenia konsumenta i uzyskanych przez instytucję pożyczkową informacji wynikało, że na dzień zawarcia umowy kredytu konsumenckiego konsument miał zaległości w spłacie innego zobowiązania pieniężnego wynoszące powyżej 6 miesięcy, a kredyt konsumencki nie był przeznaczony na spłatę tej zaległości. Sankcja ta polega na tym, że:
1) zbycie wierzytelności z tej umowy w drodze przelewu lub w inny sposób jest nieważne;
2) dochodzenie wierzytelności jest dopuszczalne dopiero po dniu całkowitej spłaty wcześniejszego zobowiązania, jego wygaśnięcia lub po prawomocnym stwierdzeniu przez sąd nieistnienia tego zobowiązania - przy czym zakaz zbywania wierzytelności i jej dochodzenia nie wstrzymuje biegu przedawnienia, a za okres zakazu zbywania wierzytelności i jej dochodzenia nie można doliczać odsetek lub pozaodsetkowych kosztów kredytu, a także innych opłat związanych z tą wierzytelnością.
Interpretacja treści art. 9a ust. 5 u.k.k. może budzić praktyczne wątpliwości. Na przykład, czy sankcja z art. 9a ust. 5 u.k.k. ma również zastosowanie w sytuacji gdy instytucja pożyczkowa w ogóle nie dokona oceny zdolności kredytowej kredytobiorcy? I jak należy rozumieć słowo „naruszenie”? Chodzi tylko o to, że udzielono kredytu konsumenckiego pomimo braku zdolności kredytowej, czy też naruszenie art. 9a ust. 1 ma miejsce, gdy oceny tej dokonano niewłaściwie, a jeżeli tak – to czy stopień uchybienia ma znacznie?
Badanie zdolności kredytowej jako proces ciągły
Należy podkreślić, że badanie zdolności kredytowej nie jest jednorazowym działaniem, lecz procesem ciągłym, w ramach którego przeprowadza się:
-analizę zdolności kredytowej bieżącej w momencie rozpatrywania wniosku kredytowego;
-badanie zdolności kredytowej perspektywicznej (przewidywanej) w momencie rozpatrywania wniosku, obejmującej okres przynajmniej do daty spłaty wnioskowanego kredytu wraz z odsetkami;
- sprawdzanie, czy kredytobiorca utrzymuje w okresie kredytowania zdolność kredytową.
Prawo do żądania wyjaśnienia od banku, skok-u lub szerzej - kredytodawcy, wyjaśnienia dotyczącego dokonanej oceny zdolności kredytowej
Osoba, która ubiega się o kredyt (tak osoba fizyczna, jak i prawna, a nawet jednostka organizacyjna nie mająca osobowości prawnej) ma prawo żądać od banku i spółdzielczej kasy oszczędnościowo – kredytowej przekazania, w formie pisemnej, wyjaśnienia dotyczącego dokonanej przez bank lub skok oceny zdolności kredytowej tej osoby (art. 70a ust. 1 ustawy Prawo bankowe). To wyjaśnienie obejmuje informacje na temat czynników, w tym danych osobowych wnioskującego, które miały wpływ na dokonaną ocenę zdolności kredytowej (art. 70a ust. 2 ustawy Prawo bankowe). W przypadku przedsiębiorców bank i skok może pobierać opłatę za sporządzenie wyjaśnienia. Wysokość opłaty powinna być odpowiednia do wysokości kredytu (art. 70a ust. 3 ustawy Prawo bankowe). Przepisy art. 70a ust. 1 - 3 ustawy Prawo bankowe są odpowiednio stosowne także do przedsiębiorcy ubiegającego się o pożyczkę pieniężną.
Odpowiednią regulację zawiera także ustawa o kredycie konsumenckim. Zgodnie z art. 10 ust. 1 ustawy o kredycie konsumenckim jeżeli kredytodawca (a więc niekoniecznie bank, ale np. firma pożyczkowa) odmówi konsumentowi udzielenia kredytu konsumenckiego na podstawie informacji zawartych w bazie danych lub zbiorze danych kredytodawcy, kredytodawca niezwłocznie przekazuje konsumentowi bezpłatną informację o wynikach tego sprawdzenia oraz wskazuje bazę danych, w której tego sprawdzenia dokonano. Z kolei art. 10 ust. 2 ustawy o kredycie konsumenckim przewiduje odpowiednie stosowanie art. 70a ust. 1 i 2 ustawy Prawo bankowe.
Artykuł 70a ustawy Prawo bankowe (a także art. 10 ust. 2 ustawy o kredycie konsumenckim) pozostają w ścisłym związku z art. 105a ustawy Prawo bankowe, który umocowuje banki, spółdzielcze kasy oszczędnościowo – kredytowe, instytucje kredytowe działające w Polsce oraz instytucje pożyczkowe, do dokonywania oceny zdolności kredytowej i analizy ryzyka kredytowego w oparciu wyłącznie na zautomatyzowanym przetwarzaniu, w tym profilowaniu, danych osobowych (również stanowiących tajemnicę bankową). Został postawiony jednak warunek, polegający na tym, że osobie, której dotyczy decyzja podejmowana w sposób zautomatyzowany, musi zostać zapewnione prawo do otrzymania stosownych wyjaśnień co do podstaw podjętej decyzji, do uzyskania interwencji ludzkiej w celu podjęcia ponownej decyzji oraz do wyrażenia własnego stanowiska.