Art. 2. u.s.k.o.k. 2009 Kasa jest spółdzielnią, do której w zakresie nieuregulowanym ustawą stosuje się przepisy ustawy z dnia 16 września 1982 r. – Prawo spółdzielcze (Dz. U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848, z późn. zm.). I. Poprzez regulację art. 2 polska ustawa realizuje podstawową zasadę ruchu unii kredytowych, zgodnie z którą unia kredytowa powinna działać w formie spółdzielni. Zasada ta została wyrażona w modelowym prawie przygotowanym przez Światową Radę Związków Kredytowych (World Council of Credit Unions – WOCCU), jak również w prawodawstwie państw, w których działają unie kredytowe (tak jest np. w Czechach, Niemczech, Kanadzie, USA, na Łotwie i Litwie). Zob. też definicje unii kredytowych w poszczególnych państwach, przytaczane w Guide to International Credit Union Legislation 2005, s. 225 i n. II. Przyjęcie przez polskie unie kredytowe formy spółdzielni jest również konsekwencją czerpania z rodzimych tradycji – chodzi tu o działające w XIX w. na ziemiach polskich Kasy Stefczyka, które z kolei funkcjonowały na podstawie modelu F.W. Raiffeisena (więcej zob. P. Zakrzewski, Teorie spółdzielcze i ich wpływ na kształt prawa spółdzielczego (w:) Ius et veritas. Księga poświęcona pamięci Michała Staszewicza, red. D. Dudek, A. Janicka, W.Sz. Staszewski, Lublin 2003, s. 477; zob. też A. Jedliński, Krajowa Spółdzielcza Kasa Oszczędnościowo-Kredytowa: zagadnienia konstrukcji prawnej, Sopot 2001, s. 20). III.. Ustawa o spółdzielczych kasach oszczędnościowo – kredytowych jest lex specialis względem ustawy Prawo spółdzielcze. IV. Według art. 1 § 1 pr. spółdz. spółdzielnia jest dobrowolnym zrzeszeniem nieograniczonej liczby osób, o zmiennym składzie osobowym i zmiennym funduszu udziałowym, które w interesie swoich członków prowadzi wspólną działalność gospodarczą. Natomiast według § 2 tego artykuły spółdzielnia może prowadzić działalność społeczną i oświatowo-kulturalną na rzecz swoich członków i ich środowiska. Definicja ta jest wzorowana na postanowieniach art. 1 ustawy z dnia 29 października 1920 r. o spółdzielniach (Tekst jedn.: Dz. U. z 1950 r. Nr 25, poz. 232 z późn. zm.). V. Przyjmuje się (Pietrzykowski, Prawo spółdzielcze. Komentarz do zmienionych przepisów, Warszawa 1995, s. 7), że w świetle definicji zawartej w art. 1 § 1 pr. spółdz. podstawowymi cechami spółdzielni są : 1) zrzeszeniowy charakter, 2) dobrowolność (zrzeszania się), 3) zmienny skład osobowy, 4) zmienny fundusz udziałowy, 5) prowadzenie wspólnej działalności gospodarczej w interesie członków, 6) fakultatywne prowadzenie działalności społecznej i oświatowo-kulturalnej. Spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe powinny posiadać wszystkie te cechy. VI. Spółdzielnia jest zrzeszeniem osób (uznanych za osobę prawną) łączących swoje działania dla osiągnięcia wspólnego celu, czyli jest korporacją i ma charakter osobowy. W literaturze dominuje pogląd, że spółdzielnia jest przede wszystkim zrzeszeniem osób, a nie kapitałów. Tezy o osobowym charakterze spółdzielni nie podważa to, że obok substratu osobowego, który stanowią członkowie, spółdzielnia posiada również substrat majątkowy, to znaczy majątek spółdzielni zawierający własność i inne prawa majątkowe zarówno rzeczowe, jak i obligacyjne oraz prawa niemajątkowe (Por. M. Gersdorf (w:) M. Gersdorf, J. Ignatowicz, Prawo spółdzielcze. Komentarz, Warszawa 1985, s. 17). W przypadku spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych jej osobowy charakter uwypukla szczególna cecha polegająca na ustawowym (zawartym w u.s.k.o.k. 2009) ograniczeniu podmiotowego zakresu działalności kas wyłącznie do jej członków, czyli na stosowaniu tzw. zasady identyczności (zasada ta ma również zastosowanie do spółdzielni mieszkaniowych i pracy). Najpierw więc musi zaistnieć stosunek członkostwa w kasie, a dopiero potem mogą powstać stosunki majątkowe wynikające z zawarcia umowy pożyczki, kredytu, przeprowadzania finansowych (bankowych) rozliczeń pieniężnych czy też wynikające z pośrednictwa ubezpieczeniowego. VII. Przez dobrowolność członkostwa, jak wskazuje się w literaturze, należy rozumieć wolność pojedynczego członka do przystąpienia, poruszania się i wystąpienia ze spółdzielni. Tak więc nie mogą istnieć żadne prawne czy ekonomiczne instrumenty, mające jedynie za zadanie wywarcie na osobę takiego wpływu, żeby ta nie przystąpiła do spółdzielni. Niedopuszczalne jest również wywieranie presji na członka (np. psychologicznej), która zmierzałaby do ograniczenia jego aktywności w życiu spółdzielni. Ze swobodą wystąpienia ze spółdzielni będą sprzeczne wszelkie formy nacisku prowadzące do usunięcia członka oraz nieuzasadnione próby wykluczenia go ze spółdzielni (P. Zakrzewski, Zasady Międzynarodowego Związku Spółdzielczego Wprowadzenie, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 2005, z. 1,, s. 284 i cyt. tam. lit). Możliwość uzależnienia członkostwa w spółdzielni od spełnienia wskazanych przez spółdzielnię warunków przewiduje art. 15 § 2 pr. spółdz., który umocowuje spółdzielnię do określenia w statucie wymagań, jakie powinna spełniać osoba fizyczna zamierzająca zostać członkiem spółdzielni. Tym samym polskie prawo (zgodnie z rozumieniem zasady dobrowolnego i otwartego członkostwa w spółdzielni) dopuszcza możliwość ograniczenia zasady „otwartych drzwi”. Znajduje to również potwierdzenie w orzecznictwie sądowym zob. uchwała SN z dnia 18 września 1998 r. (III CZP 31/98) OSNC 1999, nr 3, poz. 45. W przypadku spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych ograniczenie zasady „otwartych drzwi” wynika wprost z ustawy - z art. 10 u.s.k.o.k. 2009. VIII. Z zasady dobrowolności i otwartości członkostwa wynikają pozostałe cechy spółdzielni immanentnie związane z członkostwem – zmienność składu osobowego oraz zmienność funduszu udziałowego (fundusz udziałowy powstaje z wpłat udziałów członkowskich, odpisów na udziały członkowskie z podziału nadwyżki bilansowej lub innych źródeł określonych w odrębnych przepisach – art. 78 § 1 pkt 1 pr. spółdz.). Są to jedne z podstawowych cech odróżniających spółdzielnię od spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i spółki akcyjnej. W spółdzielni niezbywalne jest zarówno członkostwo (ze względu na swój niemajątkowy charakter), jak i udziały w członkostwie, co wprost wynika z art. 27 § 1 i 2 pr. spółdz. IX. Ustawa o spółdzielczych kasach oszczędnościowo – kredytowych z 2009 r. nie zawiera przepisu nakładającego na kasy obowiązku prowadzenia działalności niezarobkowej. Kasy mogą zatem wykonywać działalność zarobkową, tj. działalność nastawioną na maksymalizację zysku i tym samym mogą wykonywać działalność gospodarczą w rozumieniu art. 2 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz. U. z 2010 r., Nr 220, poz. 1447 ze zm., nazywanej dalej u.s.d.g.). Mogą również poprzestać na wykonywaniu działalności niezarobkowej (tj. takiej, która nie jest nastawiona na maksymalizację zysku). Taka działalność, chociaż nie będzie kwalifikowana jako działalność gospodarcza w rozumieniu art. 2 u.s.d.g., to jednak będzie działalnością gospodarczą w szerszym, konstytucyjnym znaczeniu. W obu przypadkach chodzi o działalność gospodarczą w rozumieniu art. 20 i 22 Konstytucji RP. Pomimo możliwości maksymalizacji zysku kasy i tak mają obowiązek przeznaczać wypracowany zysk, czyli nadwyżkę bilansową na fundusz zasobowy (art. 24 ust. 2 pkt 2 u.s.k.o.k. 2009). X. Spółdzielcza kasa oszczędnościowo – kredytowa jako spółdzielnia i to prowadząca działalność gospodarczą (w węższym lub szerszym znaczeniu) jest samodzielną osobą prawną. Nie jest zatem organizacyjnie podległa Krajowej Spółdzielczej Kasie Oszczędnościowo – Kredytowej (dalej Kasie Krajowej), z którą wiąże ją wyłącznie cywilnoprawny stosunek członkostwa. Kasy obligatoryjnie zrzeszają się w Kasie Krajowej, przy czym członkami Kasy Krajowej mogą być wyłącznie kasy (art. 41 ust. 2 u.s.k.o.k. 2009).
